(Nguồn hình ảnh: Getty Images/BBC)
Sắc lệnh chấm dứt quyền công dân theo nơi sinh ở Mỹ của Tổng thống Donald Trump đã gây ra nhiều thách thức pháp lý và khiến các gia đình nhập cư hết sức bất an.
Suốt gần 160 năm qua, Tu chính án thứ 14 của Hiến pháp Hoa Kỳ đã đảm bảo trao quyền trở thành công dân Mỹ tự động cho bất kỳ ai sinh ra trên lãnh thổ nước này.
Tuy nhiên, sắc lệnh của Tổng thống Trump tìm cách thay đổi cách diễn giải trên và từ chối quyền công dân đối với con cái của những người nhập cư đang ở Mỹ bất hợp pháp hoặc chỉ có visa tạm thời.
Chính sách mới của ông Trump chỉ áp dụng cho trẻ em sinh từ ngày 19/2/2025 về sau và không ảnh hưởng đến những trẻ sinh trước ngày đó.
Vậy ngoài Mỹ, các nước khác quy định quyền công dân theo nơi sinh như thế nào?
Quyền công dân theo nơi sinh trên toàn cầu
Quyền công dân theo nơi sinh, hay jus soli (nguyên tắc quyền nơi sinh), không phải là chuẩn mực trên toàn cầu.
Mỹ là một trong khoảng 30 quốc gia – chủ yếu ở châu Mỹ – cấp quyền công dân tự động cho bất kỳ ai sinh ra trong biên giới của mình.
Ngược lại, nhiều nước ở châu Á, châu Âu và một số vùng của châu Phi tuân theo nguyên tắc jus sanguinis (nguyên tắc quyền huyết thống), trong đó con cái thừa hưởng quốc tịch từ cha mẹ, bất kể sinh ra ở đâu.
Một số quốc gia kết hợp cả hai nguyên tắc, cấp quyền công dân cho con cái của thường trú nhân.
Giáo sư xã hội học John Skrentny từ Đại học California, San Diego, cho rằng mặc dù quyền công dân theo nơi sinh (hay jus soli) là phổ biến ở châu Mỹ, nhưng “mỗi quốc gia-dân tộc đều có con đường riêng biệt để đạt được quyền đó”.
“Ví dụ, một số nước thì liên quan đến nô lệ và những người từng là nô lệ, một số khác thì không. Lịch sử rất phức tạp”, ông nói.
Tại Mỹ, Tu chính án thứ 14 đã được thông qua để giải quyết tình trạng pháp lý của các nô lệ được giải phóng.
Tuy nhiên, ông Skrentny lập luận rằng điểm chung của hầu hết các quốc gia áp dụng quyền công dân theo nơi sinh là “xây dựng một quốc gia dân tộc từ một thuộc địa cũ”.
“Họ phải có chiến lược về việc nên cấp cho ai và loại trừ ai, và làm thế nào để quốc gia đó có thể quản trị hiệu quả”, ông giải thích. “Đối với nhiều quốc gia, quyền công dân theo nơi sinh, dựa trên việc sinh ra trên lãnh thổ đó, đã giúp thực hiện mục tiêu xây dựng quốc gia của họ.
“Đối với một số nước, quyền này khuyến khích người nhập cư từ châu Âu; đối với những nước khác, quyền này đảm bảo rằng các dân tộc bản địa và nô lệ cũ cùng con cái của họ sẽ được coi là công dân chính thức và không bị coi là người vô quốc tịch. Đây là một chiến lược đặc thù cho một thời kỳ cụ thể, và thời kỳ đó có thể đã qua”, giáo sư Skrentny nói thêm.
Thay đổi chính sách và ngày càng nhiều hạn chế
Trong những năm gần đây, một số quốc gia đã sửa đổi luật công dân, thắt chặt hoặc huỷ bỏ quyền công dân theo nơi sinh do lo ngại về vấn đề nhập cư, bản sắc dân tộc và hiện tượng gọi là “du lịch sinh con”, khi phụ nữ mang thai nhập cảnh một nước theo dạng du lịch để sinh con nhằm lấy quốc tịch nước đó cho con.
Chẳng hạn, Ấn Độ trước đây từng cấp quyền công dân tự động cho bất kỳ ai sinh ra trên đất nước này. Nhưng theo thời gian, lo ngại về nhập cư bất hợp pháp, đặc biệt là từ Bangladesh, đã dẫn đến những hạn chế.
Từ tháng 12/2004, một trẻ em sinh ra ở Ấn Độ chỉ được cấp quốc tịch nếu cả cha và mẹ đều là người Ấn, hoặc nếu một trong hai cha mẹ là công dân nước này và người còn lại không bị coi là nhập cư bất hợp pháp.
Nhiều quốc gia ở châu Phi, vốn tuân thủ quyền nơi sinh theo hệ thống pháp luật thời thực dân đô hộ, nhưng sau khi giành được độc lập đã hủy bỏ luật này. Ngày nay, hầu hết các nước châu Phi đều yêu cầu ít nhất một trong hai người là cha mẹ phải là công dân hoặc thường trú nhân.
Quyền công dân thậm chí còn hạn chế hơn nữa ở hầu hết các nước châu Á, nơi quốc tịch chủ yếu được xác định theo huyết thống, như Trung Quốc, Malaysia và Singapore.
Châu Âu cũng đã chứng kiến những thay đổi đáng kể. Ireland là quốc gia cuối cùng trong khu vực tuân thủ nguyên tắc quyền nơi sinh không hạn chế. Tuy nhiên, nước này đã bãi bỏ chính sách trên vào tháng 6/2024, khi 79% cử tri chấp thuận sửa đổi hiến pháp yêu cầu ít nhất một trong hai cha mẹ phải là công dân, thường trú nhân hoặc người tạm trú hợp pháp.
Chính phủ Ireland cho biết cần phải có sự thay đổi vì có những phụ nữ nước ngoài đến đây để sinh con nhằm có được hộ chiếu Liên minh Châu Âu (EU) cho con mình.
Một trong những thay đổi lớn nhất diễn ra ở Cộng hòa Dominica. Vào năm 2010, nước này đã sửa đổi hiến pháp, định nghĩa lại quyền công dân để không cấp quốc tịch cho con cái của những người nhập cư không có giấy tờ.
Các nhóm nhân quyền lo ngại phán quyết của tòa án hiến pháp tại Cộng hòa Dominica sẽ tước quyền công dân của hàng chục ngàn người, chủ yếu là người gốc Haiti. (Nguồn hình ảnh: Reuters)
Một phán quyết của Tòa án Tối cao năm 2013 đã hồi tố đến năm 1929, theo đó tước đi quốc tịch Dominica của hàng chục ngàn người – chủ yếu là người gốc Haiti. Các tổ chức nhân quyền đã cảnh báo điều đó có thể khiến nhiều người trở thành vô quốc tịch, vì họ cũng không có giấy tờ Haiti.
Động thái này đã bị các tổ chức nhân đạo quốc tế và Tòa án Nhân quyền liên Mỹ lên án mạnh mẽ.
Vấp phải sự phản đối, Cộng hòa Dominica đã thông qua một đạo luật vào năm 2014 thiết lập một hệ thống cấp quyền công dân cho trẻ em sinh ra ở Dominica là con cái của những người nhập cư, đặc biệt là những người gốc Haiti.
Giáo sư Skrentny coi những thay đổi này là một phần của xu hướng rộng hơn trên toàn cầu. “Chúng ta hiện đang ở trong kỷ nguyên di cư hàng loạt và giao thông dễ dàng, thậm chí là băng qua đại dương. Bây giờ, các cá nhân cũng có thể có chiến lược về quyền công dân. Đó là lý do tại sao chúng ta đang chứng kiến cuộc tranh luận ở Mỹ hiện nay.”
Việt Nam quy định như thế nào?
Việt Nam không phải là một nước áp dụng triệt để nguyên tắc quyền nơi sinh, nhưng trong các trường hợp ngoại lệ, nguyên tắc này cũng được áp dụng.
Theo quy định tại Điều 17 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008, trẻ em sinh ra trên lãnh thổ Việt Nam mà khi sinh ra có cha mẹ đều là người không quốc tịch, nhưng có nơi thường trú tại Việt Nam thì có quốc tịch Việt Nam. Trong trường hợp trẻ em sinh ra trên lãnh thổ Việt Nam mà khi sinh ra có mẹ là người không quốc tịch, nhưng có nơi thường trú tại Việt Nam, còn cha không rõ là ai, thì cũng được cấp quốc tịch Việt Nam.
Hoặc Điều 18 quy định, trẻ sơ sinh bị bỏ rơi và trẻ em được tìm thấy trên lãnh thổ Việt Nam mà không rõ cha mẹ là ai thì có quốc tịch Việt Nam.
Như vậy, Luật Quốc tịch Việt Nam đã xác định quốc tịch của trẻ em dựa trên sự kết hợp của cả hai là quyền huyết thống và quyền nơi sinh, trong đó quyền huyết thống là nguyên tắc được ưu tiên, còn quyền nơi sinh được áp dụng trong những trường hợp đặc biệt, cần vận dụng khi không xác định được quốc tịch theo nguyên tắc quyền huyết thống.
Thách thức pháp lý
Sắc lệnh hành pháp của Tổng thống Trump đang phải đối mặt với những thách thức pháp lý. (Nguồn hình ảnh: Reuters)
Chỉ vài giờ sau khi Tổng thống Trump ban hành sắc lệnh tước quyền công dân theo nơi sinh, 22 tiểu bang do Đảng Dân chủ lãnh đạo, cùng thành phố San Francisco, Đặc khu Columbia và các nhóm dân quyền đã kiện chính phủ liên bang, phản đối biện pháp này.
Sắc lệnh hành pháp này cũng sớm vấp phải một thất bại khi, vào ngày thứ tư trong nhiệm kỳ tổng thống lần hai của ông Trump, Thẩm phán liên bang John Coughenour đã tạm thời chặn lệnh này, gọi đó là “vi hiến trắng trợn”.
Hầu hết các chuyên gia pháp lý đều đồng ý rằng Tổng thống Trump không thể chấm dứt quyền công dân theo nơi sinh ở Mỹ bằng một sắc lệnh hành pháp.
“Ông ấy [Trump] đang làm điều khiến nhiều người không hài lòng, nhưng cuối cùng thì tòa án sẽ quyết định điều này. Đây không phải là điều ông ấy có thể tự mình quyết định”, Saikrishna Prakash, một chuyên gia về hiến pháp và là giáo sư của Trường Luật Đại học Virginia cho biết.
Sắc lệnh hành pháp của Tổng thống Trump yêu cầu diễn giải lại một tu chính án hiện có trong hiến pháp. Để thay đổi điều này cần phải có hai phần ba số phiếu bầu tại cả hai viện của Quốc hội, cộng với sự chấp thuận của ba phần tư các tiểu bang ở Mỹ.
Sắc lệnh của tổng thống hiện đang bị hoãn lại để chờ các thủ tục pháp lý tiếp theo, nhưng các luật sư của chính phủ liên bang cho biết họ có kế hoạch kháng cáo phán quyết và hy vọng vụ việc sẽ được đưa ra Tòa án Tối cao Hoa Kỳ.
Theo BBC News tiếng Việt ngày 4/2/2025
Be the first to comment