Chính Trị Ảnh Hưởng Đến Tất Cả Chúng Ta, Từ Những Người Bình Dân

Minh họa: Nerial/ Wired

Tôi nghĩ không có lúc nào thích hợp hơn để nhắc lại điều này: Chính trị ảnh hưởng đến tất cả chúng ta.

Nếu nhìn lại chỉ vài tháng trước đây, khi COVID-19 cùng biến chủng mới Delta vẫn chưa hoành hành ở Việt Nam, có lẽ nhiều người trong chúng ta vẫn đang ngồi ngoài quán café, lướt Facebook và bĩu môi chê một người nào đấy hay viết bài chất vấn chính quyền là “chính trị quá”.

Bây giờ đã khác. Những ngày qua, chúng ta phải miệt mài google để hiểu Chỉ thị 15, Chỉ thị 16, Chỉ thị 10, 12, 19 khác nhau như thế nào. Chúng ta ngơ ngác hỏi nhau không biết từ chối tiêm vaccine thì có bị phạt không, từ chối xét nghiệm thì có bị phạt không, muốn nhận hỗ trợ vì mất việc làm thì phải liên lạc với phòng ban nào, theo văn bản nào.

Nếu từ chối quan tâm đến chính trị như trước kia, e là khó sống.

Nếu bạn sống ở những địa phương đang bùng phát dịch nghiêm trọng như TP. HCM, những ngày này, quan hệ với chính trị lại còn căng thẳng gấp bội.

Chính trị quyết định ngày mai bạn có được tự đi chợ không hay phải nhờ bộ đội. Chính trị quyết định bạn có được đi làm không. Chính trị quyết định bạn có được gọi shipper không, trong quận hay liên quận. Nó quyết định bạn có được đi thăm gia đình không, có được đi tập thể dục không, có được đi nhận thùng rau mà gia đình gửi không, có thể mua sách giáo khoa cho con bạn không – chính trị quy định cái gì là thiết yếu trong đời bạn. Chưa bao giờ những quá trình chính trị làm nên chính sách công của trung ương và địa phương lại ảnh hưởng đến từng miếng ăn của bạn – theo đúng nghĩa đen – như vậy.

Giai đoạn này nên được ghi lại trong lịch sử hiện đại của Việt Nam không chỉ với từ khóa đại dịch COVID-19, mà còn như một trong những thời điểm mà chính trị trở nên sát sườn nhất với từng người dân.

Chính trị là gì?

“Chính trị quá”, ở Việt Nam, đã luôn là một nhận xét tiêu cực. Thái độ tiêu cực này đến từ hai quan điểm phổ biến. Một là chính trị là nơi người ta tranh giành quyền lực với nhiều thủ đoạn đê hèn (có lẽ là từ phim ảnh mà ra), và hai là người ta có thể (và nên) chọn sống một cuộc đời vô tư không cần quan tâm đến chính trị (một phần do giáo dục trong chế độ độc tài).

Tính sơ sơ theo tìm hiểu của tác giả Phạm Đoan Trang trong cuốn “Chính trị bình dân” (2017), [1] có ít nhất bốn cách hiểu khác nhau về chính trị. [2]

1. Chính trị là quá trình ra các chính sách công (tức là chính sách của chính quyền).

2. Chính trị là việc giành, giữ và thực thi quyền lực nhà nước, do các đảng phái tổ chức chính trị và các cá nhân là chính trị gia thực hiện.

Hai cách hiểu hẹp này có hàm ý chính trị là những chuyện chỉ xảy ra trên chính trường và do một thiểu số người thực hiện. Nói nôm na, nó không phải việc của bạn, tất cả đã có Đảng và Nhà nước lo.

Nhưng đó mới chỉ là phân nửa câu chuyện. Vẫn còn hai cách hiểu về chính trị khác.

3. Chính trị là những gì diễn ra trong lĩnh vực công, tức những gì thuộc không gian chung, của cộng đồng. Những gì diễn ra trong khu vực tư thì không phải là chính trị.

Như vậy, ngoài những gì diễn ra trong gia đình, câu lạc bộ, công ty của bạn – tức khu vực tư – những không gian bên ngoài đều là địa bàn của chính trị.

Sân chơi rộng hơn rồi nhỉ. Vẫn còn một định nghĩa khác nữa:

4. Chính trị là việc gây ảnh hưởng đến người khác, chẳng hạn và rõ rệt nhất là tác động lên chính sách.

Với định nghĩa này thì chính trị là thứ có mặt trong mọi hoạt động, tương tác xã hội. Khi bạn muốn tác động đến một ai đó để thay đổi tình huống theo cách bạn muốn, bản chất của việc đó đã là làm chính trị rồi.

Nếu hiểu theo nghĩa này, có lẽ chúng ta đang làm chính trị mỗi ngày.

Giả sử một tình huống quen thuộc: Có lệnh cấm người dân tự đi chợ, thay vào đó phải đăng ký qua tổ dân phố để nhờ đi chợ hộ. Tổ trưởng tổ dân phố của bạn lại không nhiệt tình lắm. Bạn sẽ phải nghĩ, bạn cần liên lạc với ai, gây tác động thế nào, trao đổi trên nền tảng nào, cơ chế đặt hàng sao cho hợp lý. Bạn đi đến quyết định là rủ mọi người trong xóm thành lập một nhóm Zalo và mời cô tổ trưởng, hội trưởng hội phụ nữ và công an khu vực cùng tham gia. Quá trình xây dựng nhóm Zalo đó không gì khác hơn chính là tham gia chính trị – gọi tắt là tham chính.

Tác động để tạo ra thay đổi – có phải là chuyện viển vông?

Nếu không phải bị đặt vào tình huống rủi ro thiếu lương thực trong đại dịch này, có lẽ bạn cũng giống tôi, chẳng cần biết tổ trưởng tổ dân phố nơi mình sống là ai.

Thờ ơ với chính trị và những gì thuộc về nhà nước từ lâu đã là một lối sống được cổ xúy. Chính quyền độc tài thích việc này, vì họ sẽ chẳng bị ai giám sát, phàn nàn hay đòi hỏi gì cả, muốn làm gì tùy ý. Như một hệ lụy, những module giáo dục pháp luật trong trường học hướng đến mục tiêu dạy nên những công dân biết tuân thủ chứ không biết phản biện; ở cấp đại học, người ta không tìm ra một trường nào có ngành khoa học chính trị đường hoàng; sách viết về chính trị cho người bình dân hầu như không có.

Những nhà hoạt động xã hội không thích chuyện đó. Họ miệt mài kêu gọi để người dân quan tâm đến chính trị hơn và tích cực tham chính – tham gia vào chính trị để biết và gây tác động đến những quyết định hệ trọng với cuộc sống của chính họ.

Có những người như Phạm Đoan Trang, cô viết miệt mài để cung cấp những kiến thức bị giấu giếm cho người bình dân, dù thêm một cuốn sách ra đời là cô tiến một bước gần hơn đến cánh cửa nhà tù.

“Chính trị bình dân” là cuốn sách hiếm hoi bằng tiếng Việt cung cấp cho một người bình dân nhất những chỉ dẫn mà họ cần để sinh tồn trong nền chính trị này. Trong đó, có những cách để tạo ra thay đổi mà họ muốn thấy (Chương II – Hoạt động chính trị).

Thủ tướng Phạm Minh Chính đi kiểm tra công tác chống dịch tại Bình Dương ngày 27/8. Bạn nhìn kỹ một chút sẽ thấy ông ấy đeo ngược khẩu trang (chữ 3M ngược). Ảnh đăng trên trang chinhphu.vn sau đó đã được sửa lại cho… xuôi. Bạn có nghĩ rằng các chính trị gia này lúc nào cũng ra quyết định đúng đắn?

Hai lời khuyên sát sườn nhất vào lúc này có lẽ là biểu tình và làm truyền thông.

Chắc bạn chưa quên vụ bánh mì không phải thực phẩm ở Nha Trang. Sau khi báo chí và cộng đồng mạng lên tiếng thì vị phó chủ tịch phường thô bạo đã phải xin lỗi và chịu kiểm điểm, thành phố Nha Trang đã phải ra văn bản làm rõ những mặt hàng thiết yếu. [3]

Ở Hà Nội, khi mới giãn cách, chính quyền ra yêu cầu người dân ngoài giấy đi đường còn phải trình lịch làm việc thì mới được lưu thông. Quy định này bị bãi bỏ chỉ sau một ngày bị phản đối. [4]

Ngày 27/8, hàng trăm người dân ở quận 9 đã kéo nhau xuống đường phản ứng vì sau hai tháng vẫn chưa nhận được tiền hỗ trợ của nhà nước. Ngay sau đó một ngày, chính quyền địa phương mang tiền xuống phát cho họ. [5]

Mới đây nhất, sau một tuần thử nghiệm mô hình đi chợ hộ đầy những điểm vô lý, chính quyền đã từ bỏ ý định thay một hệ thống phân phối chuyên nghiệp bằng một lực lượng tình nguyện chạy bằng cơm và cho shipper trở lại hoạt động. [6]

Những sự thay đổi kể trên không thể xảy ra nếu như không có những đoạn phim người dân tự quay đăng lên Facebook rồi trở thành viral – được nhiều người biết đến. Đó chính là làm truyền thông. Chính quyền cũng sẽ không đời nào thay đổi nếu như người dân không biểu đạt tình cảm của mình, dưới đường phố hay trên mạng. Nghĩa đơn sơ của biểu tình chỉ là như thế: làm cho chính mình được nhìn thấy, được lắng nghe. Đòi quyền của mình – nghĩa đơn sơ nhất của việc người dân tham gia vào chính trị chỉ là như thế.

* * *

Tôi nghĩ không có lúc nào thích hợp hơn để bạn cùng ghé mắt vào những trang sách tâm huyết mà Phạm Đoan Trang viết ra, để hiểu hơn về chính quyền mà chúng ta đang có – một chính quyền bỏ tù những nhà báo tự do.

Trong mùa dịch này, nếu bạn có từng một lần bất bình vì hệ thống truyền thông một chiều liên tục giấu giếm thông tin, ca ngợi chính quyền và lên án người dân, bạn hãy hiểu rằng đó là hệ quả của một nhà nước không ngừng siết chặt tự do báo chí. Ngày hôm nay, nếu như bạn vẫn còn thấy những tiếng nói trái chiều được cất lên, hãy hiểu rằng những cá nhân đó đang một mình chống lại cả một hệ thống đàn áp khổng lồ được vận hành bằng tiền thuế của chính bạn.

Trước đây, khi Đoan Trang và những nhà bất đồng chính kiến như cô bị bắt vì tội chống nhà nước, bạn có thể quay mặt đi nói rằng “ôi phản động thế thì bị bắt phải rồi”. Hôm nay, người bị bắt ấy hoàn toàn có thể là người vừa chở bình oxy đến giúp một người bệnh đang hụt hơi, một nhà báo chiều nào cũng đạp xe đến giúp những người vô gia cư ở những khu phố bần cùng, một bác sĩ dốc lòng cứu chữa và tư vấn miễn phí cho những bệnh nhân nguy kịch, một người dân đói không được cứu trợ lao vào ẩu đả với dân phòng, hay một người mà bạn quen, vì bất bình mà phản biện. Tất cả họ đều có thể bị chụp mũ phản động, chống phá, bị kết án. Mà bạn thấy không, thời này, trừ những người giàu sụ và thờ ơ ra, ai mà chẳng bất bình?

Chính trị ảnh hưởng đến tất cả chúng ta. Dù bạn ghét hai từ chính trị đến mức nào, vài tháng quay cuồng trong những chính sách chống dịch tồi tệ vừa qua có lẽ cũng khiến bạn, như tôi, phải nghĩ ngợi.

Tại sao mình lại phải sống trong một đất nước quản trị tệ đến thế nhỉ?

Mình muốn sống trong một tập thể/ cộng đồng/ đất nước như thế nào?

Mình làm sao để góp phần tạo ra cộng đồng đó?

Nguyên Sa
Theo Luật Khoa tạp chí ngày 31/8/2021

Chú thích:

[1]  Phạm Đoan Trang (2017) Chính trị bình dân.
https://doantrang.liv.ngo/book-chinh-tri-binh-dan/

[2]  Tham khảo: Heywood, A. (1994). Politics (3rd Revised ed.). ‎ Palgrave Foundations

[3]  Bình A. (2021, July 22). Kiểm điểm phó chủ tịch phường giam xe người đi mua bánh mì. ZingNews.vn.
https://web.archive.org/web/20210830192007/https:/zingnews.vn/kiem-diem-pho-chu-tich-phuong-giam-xe-nguoi-di-mua-banh-mi-post1240835.html

[4]  VnExpress. (2021, August 10). Hà Nội bỏ yêu cầu người đi đường phải có “lịch trực, lịch làm việc.” vnexpress.net.
https://vnexpress.net/ha-noi-bo-yeu-cau-nguoi-di-duong-phai-co-lich-truc-lich-lam-viec-4338188.html

[5]  Tuổi Trẻ Online. (2021, August 29). Người dân phường Phú Hữu “chưa nhận được tiền hỗ trợ” đã được hỗ trợ. TUOI TRE ONLINE.
https://tuoitre.vn/nguoi-dan-phuong-phu-huu-ra-duong-vi-chua-nhan-duoc-tien-ho-tro-da-duoc-ho-tro-20210829163749004.htm?

[6]  VnExpress. (2021, August 29). Shipper được hoạt động ở 8 quận huyện “vùng đỏ” TP HCM. vnexpress.net.
https://vnexpress.net/shipper-duoc-hoat-dong-o-8-quan-huyen-vung-do-tp-hcm-4347844.html